آثار منسوب به پیشوای مکتب شیعه اثنا عشری حضرت امام جعفر صادق (ع)

به مناسبت 25 شوال المکرم، سال روز شهادت حضرت امام جعفر صادق علیهما السلام 

چکیده

به دلیل جایگاه والای امام صادق علیه‌السلام در میان مسلمانان و فرق اسلامی، طیف وسیعی از متون و آثار در موضوعات گوناگون از سوی اصحاب فرق به ویژه در دوره های پسین به آن حضرت نسبت داده شده است؛ آثاری که از وضعیت بسیار متفاوتی از نظر درجه انتساب و اعتبار برخوردارند. 

در این نوشتار آثار منسوب به امام صادق علیه‌السلام در چهار بخش آثار منتشر شده (شامل آثار مستقل و ضمنی)، نسخه ها و کتاب های نایاب منسوب به امام در منابع متقدم، نسخه های خطی منسوب به امام در منابع متأخر و آثار منسوب به امام نزد فرق غیر امامی مورد مطالعه قرار گرفته است.

مهم ترین مسأله در مطالعه آثار منسوب به حضرت، مسأله اعتبار سنجی آن ها است. با توجه به این که برخی از آثار منسوب به حضرت مانند توحید مفضل و مصباح الشریعة مجرد از سند بر جای مانده اند، در مطالعه حاضر کوشش شده با بررسی ساختار و نقد متنی قالب و مضمون این آثار، اعتبار و انتساب آن ها باز شناسی شود.

مقدمه

بحث از آثار(کتاب ها و رساله های) منسوب به امام صادق علیه‌السلام با دشواری هایی همراه است. از یک سو در منابع رجال و فهرست نگاری شیعه مرسوم نیست که نام امامان معصوم علیهم السّلام نیز مانند  راویان و نویسندگان، ذکر و آثار ایشان معرفی گردد. [1] به همین دلیل رجال پژوهان متقدم تنها به مناسبت یادکرد از یک راوی به امالی یا نگاشته های امامان اشاره کرده اند. از سوی دیگر به دلیل جایگاه علمی ویژه امام  صادق علیه‌السلام در میان فرق گوناگون اسلامی، طیف وسیعی از آثار در موضوعات مختلف(از توحید و تفسیر عرفان گرفته تا کیمیا و فال بینی و خواب گذاری) از سوی اصحاب فرق به ویژه در دوره های پسین به آن حضرت نسبت داده شده است. به گونه ای که اکنون با شمار انبوهی از آثار منسوب به امام  صادق علیه‌السلام مواجه هستیم. آثاری که افزون بر تنوع موضوعی از وضعیت بسیار متفاوتی از نظر درجه انتساب و اعتبار برخوردارند و بازشناسی آثار اصیل از غیر اصیل دشوار است. در حالی که اثری مانند رساله اهوازیه در منبعی مانند فهرست نجاشی یاد شده [2] و متن آن به صورت مسند در دسترس است [3]، یا نامه امام به اصحاب خود که در الکافی درج شده است [4]، برخی از آثار، تنها نسخه هایی منتسب به امام حتی بدون مشخصات نسخه شناختی مانند نام کاتب و تاریخ کتابت هستند. یا تنها در فهرست های نسخ خطی کتابخانه های گزارش و یادی از آن ها شده است. بنا به دلایل پیش گفته و نیز به دلیل اختلاف در تلقی از «اثر منسوب به امام»، در شمار آثار منسوب اختلافی چشمگیر میان پژوهشگران متقدم و معاصر وجود دارد. در حالی که نجاشی رساله اهوازیه را تنها مصنَّف دیده شده برای امام  صادق علیه‌السلام قلمداد کرده است، [5] سید محسن امین 24 عنوان [6] و فؤاد سزگین 32 عنوان [7] اثر برای امام برشمرده اند. چنان که برخی اصول چهارصدگانه حدیثی را نیز ذیل آثار امام معرفی کرده اند. [8]

درباره پیشینه کار در زمینه آثار منتسب به امام نیز باید گفت که در عصر حاضر، افزون بر مقالات مستقلی که درباره برخی آثار منسوب به امام نگاشته شده، به طور مشخص در پنج دسته از منابع، شاهد معرفی اجمالی آثار منسوب به امام هستیم. نخست منابع کتاب شناختی مانند الذریعة، فهرس التراث، تاریخ التراث العربی و معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت صلوات الله علیهم از عبدالجبار رفاعی؛ دوم منابع متعلق به تاریخ حدیث مانند تدوین السنة الشریفة از محمدرضا حسینی جلالی، تدوین الحدیث محمدعلی مهدوی راد و تاریخ حدیث از احمد پاکتچی؛ سوم منابع تاریخ زندگی امام صادق علیه‌السلام مانند اعیان الشیعة و حیاة الامام الصادق (از باقر شریف قرشی)؛ چهارم فهرست های نسخ خطی (به ویژه فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه از علی صدرایی خویی)؛ پنجم در برخی دانشنامه ها مانند مدخل توحید مفضل و تفسیر امام  صادق علیه‌السلام در دانشنامه جهان اسلام؛ چنان که در مقدمه برخی از آثار منسوب به امام نیز پژوهش های در خوری وجود دارد. [9] آثار منسوب به امام  صادق علیه‌السلام در این نوشتار در چند بخش معرفی می گردد. 

بخش اول. آثار منتشر شده (شامل آثار مستقل و ضمنی)، بخش دوم. نسخه ها و کتاب های نایاب منسوب به امام در منابع متقدم، بخش سوم. نسخه های خطی منسوب به امام در منابع متأخر، بخش چهارم. آثار منسوب به امام نزد فرق غیر امامی ... .

ادامه در لینک زیر 

http://tarikh.imam.miu.ac.ir/index.aspx 

منبع اصلی:

ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق علیه السلام
تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول، تجریش، ۱۳۹۰ش
 پدیدآور: تالیف جمعی از نویسندگان؛ به اهتمام احمد پاکتچی