چرا در ثبوت هلال ماه اختلاف نظر وجود دارد؟

حلول ماه مبارک رمضان 1437 قمری / 1395 شمسی بر عموم مسلمانان و شیعیان جهان تهنیت باد

به گزارش سرویس اندیشه پایگاه اطلاع رسانی حج، اختلاف در ثبوت هلال ماه‌های قمری را در دیدگاه فقهی می‌توان برخاسته از عوامل گوناگون دانست که مهم‌ترین آن‌ها اختلاف نظر فقیهان درباره پاره‌ای از احکام مربوط به رؤیت هلال است؛ همچون:

۱. شرایط و شماره شهود: بیشتر فقیهان امامی بدون تفاوت نهادن میان ماه رمضان و ماه‌های دیگر گواهی دو شاهد عادل را که علم یا اطمینان به اشتباه آنان نداشته باشیم و در بیان ویژگی‌های هلال اختلاف نداشته باشند، مایه ثبوت هلال دانسته‌اند. البته برخی از امامیان، اعتبار گواهی دو عادل را تنها درصورتی پذیرفته‌اند که هوا ابری باشد یا شاهدان از مردم بیرون شهر باشند. شماری دیگر، گواهی دو تن را در صورت صاف بودن هوا کافی نشمرده و گواهی ۵۰ مرد را شرط کرده‌اند. شافعیان، مالکیان و حنبلیان نیز در ماه‌هایی جز ماه رمضان، گواهی دو عادل را شرط ثبوت هلال می‌دانند. حنفیان در صورت صاف بودن هوا این تعداد شاهد را کافی ندانسته‌اند. به تصریح برخی از آنان، در فرض وجود مانع درآسمان، گواهی یک عادل نیز کافی است. فقیهان امامی، مالکی و حنبلی مرد بودن گواهان را شرط دانسته‌اند؛ اما به باور سفیان ثوری و شماری از حنفیان شهادت یک مرد و دو زن نیز می‌تواند رؤیت هلال را ثابت کند.

۲. حکم حاکم در رؤیت هلال: مشهور امامیان، نافذ بودن حکم حاکم (مجتهد جامع شرایط) را در ثبوت هلال پذیرفته‌اند، مشروط بر آن که به خطای او یا مستنداتش علم نداشته باشیم. بر پایه فقه مذاهب اهل سنت، حکم حاکم به ثبوت هلال، از هر راهی که به دست آید، نافذ است. البته برخی از آنان حکم مستند به بررسی‌های نجومی را استثنا کرده‌اند. گاه نیز با وجود حکم حاکم به ثبوت هلال، فقیهان اهل سنت این حکم را مردود شمرده و حج را نادرست خوانده‌اند.

۳. شرط بودن یا نبودن اتحاد افق: به باور مشهور فقیهان امامی، اتحاد افق در ثبوت رؤیت هلال شرط است. توضیح آن که با رؤیت هلال در یک نقطه از زمین، حلول ماه تنها در مکان‌های هم‌افق با آن نقطه و نیز جای‌های قرار گرفته در شرق آن منطقه ثابت می‌شود، نه همه جای کره زمین. باورمندان به شرط نبودن اتحاد افق، با دیده شدن ماه در یک نقطه، حلول ماه در همه نقاط دیگر را ثابت می‌دانند. البته به باور برخی از آنان، اشتراک نقطه رؤیت با دیگر نقاط، دست‌کم در پاسی از شب شرط است. به باور مشهور حنفیان، حنبلیان و مالکیان اتحاد افق شرط نیست. شافعیان بر آنند که با رؤیت هلال در یک نقطه، تنها در نقاط نزدیک به آن، هلال ثابت می‌شود؛ هر چند درباره معیار نزدیک بودن نقاط، اختلاف دارند. شماری از فقیهان معاصر اهل سنت نیز اختلاف افق را مانع ثبوت هلال ندانسته‌اند، مشروط بر آن که دو مکان در پاسی از شب مشترک باشند.

۴. اختلاف‌نظر درباره اعتبار محاسبات نجومی: از مسائل بحث‌برانگیز در ثبوت هلال، میزان اعتبار نظر دانشمندان نجوم در این زمینه است. بیشتر فقیهان امامی، اعتبار سخن منجمان را در ثبوت هلال نپذیرفته‌اند. شماری از آنان حالتی را که از گفته این دانشمندان علم به دست آید، استثنا کرده‌اند. فقیهانی که رؤیت هلال را دارای موضوعیت نمی‌دانند و تنها امکان رؤیت را در ثبوت هلال، در صورت نبود مانع، کافی می‌دانند، محاسبات قطعی نجومی را در این زمینه معتبر شمرده‌اند. شماری از فقیهان معاصر اهل سنت در اثبات رؤیت هلال به دانش نجوم اعتماد کرده‌اند؛ اما به باور مشهور فقیهان حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی محاسبات نجومی قابل اعتماد نیستند. حتی برخی بر این نظر ادعای اجماع کرده‌اند. شماری از فقیهان نظر دانشمندان نجوم را تنها درباره نفی رؤیت پذیرفته‌اند؛ یعنی اگر به باور منجمان رؤیت هلال امکان‌پذیر نباشد، نمی‌توان با شهادت گواهان به ثبوت آن حکم کرد.

۵. حکم رؤیت هلال پیش از زوال: به باور مشهور فقیهان امامی و به پشتوانه روایات در صورت رؤیت هلال پیش از زوال، آن روز واپسین روز ماه پیش است. ولی برخی از آن‌ها با خدشه در حدیث‌های پشتوانه نظر مشهور، هلال را متعلق به شب پیش دانسته و آن روز را روز اول ماه شمرده‌اند. بیشتر فقیهان شافعی، مالکی، و حنبلی و نیز شماری از فقیهان حنفی میان رؤیت هلال پیش و پس از زوال تفاوت ننهاده و هر هلالی را به مثابه هلال شب آینده به شمار آورده‌اند. شماری دیگر بر آنند که اگر هلال پیش از زوال رؤیت شود، متعلق به شب پیش است و آن روز اول ماه شمرده می‌شود.

۶. حکم رؤیت هلال با چشم مسلح: بیشتر فقیهان معاصر رؤیت هلال با چشم مسلح را مایه ثبوت هلال ندانسته‌اند. به تصریح شماری از فقیهان، تعیین محل هلال با چشم مسلح و رؤیت آن بدون بهره‌گیری از ابزارهای نجومی مانند تلسکوپ و دوربین مایه ثبوت هلال می‌شود. اندکی از فقیهان معاصر رؤیت هلال با چشم مسلح را مایه ثبوت هلال قلمداد کرده‌اند.

از عوامل اختلاف درباره آغاز ماه قمری که کمتر جنبه فقهی دارد، تفاوت در شمارش روزهای ماه یا ماه‌های پیش است. مثلاً اگر ماه پیش ۳۰ روز بوده باشد، بی‌تردید روز بعد آغاز ماه جدید است و نیازی به استهلال نیست. ولی اگر ماه پیش ۲۹ روزه باشد، برای اثبات آغاز ماه جدید، استهلال لازم است. بر پایه قواعد نجومی، اگر سه ماه پیاپی ۲۹ روز باشد، بی‌شک ماه چهارم ۳۰ روزه خواهد بود و اگر چهار ماه پیاپی ۳۰ روزه باشد، بی‌تردید ماه پنجم ۲۹ روزه است. چه بسا اختلاف در شمار روزهای یکی از ماه‌های پیاپی، مایه اختلاف در روزشماری ماه آخر شود.