حماسه ی تاریخی عاشورا و آمار و ارقام(1)

اشاره:

حضرت امام حسین (ع)، فرزند امام علیّ بن ابی طالب (ع) و زاده حضرت فاطمه زهراء (س) در سوّم (پنجم) ماه شعبان المعظم سال چهارم هجری در مدینه منوّره دیده به جهان گشود. آن حضرت، شش سال و چند ماه از آغازین عمر شریف خود را در زمان جدّ بزرگوارش، خاتم و اشرف پیامبران الهی، حضرت محمّد بن عبدالله (صلّی الله علیه وآله) گذراند. مدت سی سال در کنار پدرش، پیشوای اول مسلمانان و شیعیان حضرت امام علیّ (ع) سپری کرد. ایشان به مدت ده سال به عنوان یار وفادار و پشتیبان قوی برادرش، حضرت امام حسن مجتبی (ع) گذراند. آغاز دوران امامت امام حسین (ع) با ادامه حکومت نامشروع و غاصبانه بنی امیّه (معاویۀ بن ابی سفیان و یزید بن معاویة) هم زمان بود. در این دوره، حضرت با پای بندی به مفاد صلح تحمیلی بر برادرشان، امام حسن (ع) شاهد ظلم و ستم امویان بودند تا این که مرگ معاویه فرا رسید. با درخواست یزید بن معاویة  مبنی بر بیعت، امام حسین (ع) به مخالفت برخاست و نهضت تاریخی و حماسی عاشورا آغاز شد. پس از پنج ماه نهضت آزادی خواهانه و بیدار گرایانه حسینی (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یک هجری در سرزمین کربلا، با فداکاری بی نظیر خود و تعداد زیادی از یارانش به شهادت رسید. این واقعه بزرگ و عبرت آموز، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام و تشیّع می باشد که تاکنون از سوی نویسندگان، علماء و محقّقان اسلامی و غیر اسلامی، پیرامون اهداف، نتایج و دستاوردهای آن بحث های زیادی صورت گرفته و کتاب ها، مقالات و سخن رانی های فراوان و  متعددی انجام، ایراد و چاپ و منتشر شده است. (1)

مسئله آمار و ارقام در این نهضت جاویدان، حماسی و با شکوه، از مسائلی است که ابهامات و سؤالات فراوانی پیرامون آن مطرح است. گرچه در این موضوع مورّخان اسلامی آراء و دیدگاه های متفاوتی دارند و در بعضی یا بیشتر موارد به درستی نمی توان، نظر قاطعی ابراز کرد!. در این تحقیق و مقاله ی کوتاه، سعی شده است تا حد توان، اقوال مورّخان جمع آوری، بررسی و گوشه هایی از این تاریخ پر شکوه و سرنوشت ساز برای علاقه مندان روشن شود.

1- تعداد یاران حضرت امام حسین (ع) هنگام خروج از مدینه

مرحوم شیخ مفید (م 413 هـ) می نویسد: « فخرج الحسین (ع) فی لیلۀ الأحد لیومین بقیا من رجب سنۀ ستیّن متوجّهاً نحو مکۀ و معه بنوه و بنو اخیه و اخوته و جُلّ اهل بیته الاّ محمّد بن الحنفیۀ...». (2) یعنی؛ حضرت سیّد الشهداء علیه السلام در شب یک شنبه (دو روز مانده از ماه رجب) در حالی که همراه ایشان فرزندان خودش، فرزندان برادرش، برادرانش و تمامی اهل بیتش (غیر از محمد بن حنفیه)، به سوی مکّه حرکت کرد.

خوارزمی (م 568 هـ) می گوید: « وخرج الحسین (ع) فی جوف اللیل یرید مکۀ فی جمیع اهل بیته...». (3) یعنی؛ امام حسین (ع) در تاریکی شب به همراه تمامی اهل بیتش حرکت کرد... .

تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل، عباراتی روشن تر از آنجه که ذکر شد، ندارند و اکثر با اجمال و ابهام، تعداد یاران و همراهان حضرت را ذکر کرده اند.

علامه سید محسن امین عاملی (ره)، همین مضامین را با اندکی اختلاف ذکر کرده است. (4)

به هر حال آنچه که به طور قطع می توان گفت، این است که امام حسین (ع) را برادران، خواهران، فرزندان برادرش و تعدادی از اصحاب همراهی کردند، ولی نمی توان یک یک آن ها را (غیر از مواردی که اسامی آن ها ذکر شده و یا در روز عاشورا به شهادت رسیدند) به طور دقیق مشخص کرد.

 

2 ـ تعداد نامه های نوشته شده توسط کوفیان به امام حسین(ع)

بعد از مرگ معاویه بن ابی سفیان، شیعیان کوفه از بیعت با فرزند او (یزید) امتناع کردند و وقتی خبر دار شدند امام حسین (ع) نیز از مدینه خارج شده اند، شروع به نگاشتن نامه به ایشان کردند و در آن نامه ها، از امام (ع) خواستند تا به کوفه سفر کند و اعلام کردند که حاضرند در رکاب امام حسین (ع) علیه یزید و دستگاه جبّار و ستمگر اموی مبارزه کنند!.

شیخ مفید(ره) می نویسد: «... وانفذوا قیس بن مُسهِر الصیداوی وعبدالله وعبدالرحمان (ابنا شدّاد الأرحبی) و عمارۀ بن عبداللّه السلونی الی الحسین (ع) و معهم نحو مئۀ و خمسین صحیفۀ من الرجل والإثنین والأربعۀ ثم لبثوا...». (5) یعنی؛ کوفیان، قیس بن مسهر، عبدالله و عبدالرحمان (فرزندان شداد) و عمارة را به سوی امام حسین (ع) روانه ساختند، در حالی که با آن ها، حدود یک صد و یا پنجاه نامه از طرف یک، یا دو و یا چهار نفر بود ... .

وی در ادامه می افزاید، در نوبت های بعدی نیز هانی بن عروه و... نامه هایی نوشتند تا اینکه تعداد آن ها خیلی زیاد شد و امام حسین (ع) وقتی انبوه نامه ها را مشاهده کردند، تصمیم به فرستاندن نماینده خود مسلم بن عقیل (ع) به سوی کوفه برای به دست آوردن واقعیت نگارش نامه ها و وفاداری کوفیان و اتمام حجّت بر آن ها، گرفتند.

سید ابن طاووس (م 664 هـ) می گوید: «فورد علیه فی یومٍ واحدٍ، ستّ مئۀ کتابٍ و تواترت الکتب حتی إجتمع عنده فی نُوب متفرقۀ، إثنا عشر الف کتاب». (6)  یعنی؛ در یک روز، شش صد، نامه به دست حضرت رسید و آن قدر، نامه ها زیاد شد تا اینکه در چند نوبت، 12 هزار شد.

ابن سعد می گوید: «مسلم بن عقیل در نامه ای که به امام حسین (ع) نگاشت، خبر از بیعت دوازده هزار نفر داد و فرستادگان اهل کوفه نزد حضرت رسیدند و دیوانی را آوردند که اسامی صد هزار نفر، در آن بود». (7)

در هر حال، تعداد نامه ها، بسیار زیاد بوده است. اگر چه مقدار دقیق آن ها را به دلیل اختلاف روایات تاریخی، نمی توان مشخص کرد؟!.

 

3 ـ تعداد بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل (ع)

مورخان در این مورد، اقوال مختلفی دارند که به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:

 ابن عساکر (م 571 هـ) می نویسد: « وکان یسیر الحسین [ع] من مکۀ الی العراق بعد ان بایع له من اهل الکوفۀ اثنا عشر الفاً علی ید مسلم». (8)  یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) بعد از اینکه خیر بیعت کردن دوازده هزار نفر با نماینده خودشان در کوفه (جناب مسلم) را شنیدند، به سوی عراق حرکت کردند.

شیخ مفید (ره) می گوید: « حتّی بایعه (مسلم) ثمانیۀ عشر الفاً فکتب الی الحسین (ع) یخبره ببیعۀ ثمانیۀ عشر الفاً و یأمره بالقدوم...». (9) یعنی؛ هیجده هزار نفر با مسلم (ع) بیعت کردند و ایشان به امام (ع) خبر داد و خواست که به عراق سفر کند... .

ابن قتیبه دینوری (م 267هـ) می گوید: «و بایع له مسلم بن عقیل، أکثر من ثلاثین الفاً من أهل الکوفۀ». (10) یعنی؛ بالغ بر سی هزار نفر از اهل کوفه با حضرت مسلم بیعت کردند.

این ها، نمونه هایی از اقوال تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل بود که به نظر می رسد، مردم کوفه و شیعیان به خاطر علاقه ای که به خاندان پیامبر(ص) داشتند با نماینده ایشان بیعت کردند. از طرف دیگر، تعدادی از شیعیان، احتمال این را نمی دادند که حضرت امام حسین (ع) در قیام خودشان با شکست (ظاهری) مواجه شوند و به شهادت برسند!.

 

4 . تعداد یاران حضرت (ع) هنگام خروج از مکه

مورخان اسلامی در باره این موضوع، عبارات کلی و مبهمی دارند که بعضی از آن ها به شرح زیر است:

شیخ مفید (ره) می نویسد: « و کان قد اجتمع الیه (ع) مدّۀ مقامه بمکۀ، نفرٌ من أهل الحجاز و نفرٌ من أهل البصرۀ، انضافوا الی أهل بیته و موالیه ... فخرج (ع) مبادراً بأهله و ولده و من انضّم الیه من شیعته و لم یکن خبر مسلم قد بلغه...». (11) یعنی؛ امام حسین(ع) در مدت اقامتشان در مکه پذیرای عده ای از اهل حجاز و بصره شدند که آن ها به اهل بیت و دوست داران ایشان اضافه شدند... و حضرت با تمامی آن ها، قبل از اینکه خبر کشته شدن حضرت مسلم (ع) را دریافت کند، به سوی کربلا حرکت کرد.

ابن سعد (کاتب واقدی) می گوید: « و بعث الحسین [ع] إلی المدینۀ، فقدم علیه مًن خَفّ (حَفّ) معه من بنی عبدالمطّلب و هم تسعۀ عشر رجلاً و نساءٌ او صبیانٌ من اخواته و بناته و نسائهم، فخرج متوجّهاً الی العراق فی أهل بیته و ستیّن شیخاً من أهل الکوفۀ». (12)  یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) را، جماعتی از همراهان او از فرزندان عبدالمطّلب که نوزده مرد بودند و زنان و کودکان از خواهران و دختران و زنانشان او را همراهی کردند و امام (ع) با آن ها و شصت تن پیرمرد از کوفیان به طرف عراق (کوفه وکربلا) حرکت نمود.

ابن اعثم کوفی می نویسد: « و خرج الحسین [ع] من مکۀ، یوم الثلاثاء -یوم الترویۀ- لثمان مضین من ذی الحجۀ و معه إثنان و ثمانون رجلاً من شیعته و أهل بیته...». (13) یعنی؛ امام (ع) در روز ترویه (هشتم ذی الحجّه) به همراه هشتاد و دو تن از شیعیان و اهل بیت خودشان به سوی عراق حرکت فرمود.

علامه مجلسی (م1111هـ) در روایتی که از امام صادق (ع) نقل کرده می نویسد: «سئل الصادق(ع) عن مقتل الحسین (ع) قال: حدثنی ابی عن ابیه علیهما السلام قال: فانتبه الحسین (ع) من نومه، عند قبر النبیّ (ص) باکیاً فأتی أهل بیته فأخبرهم بالرؤیا و ودّعهم و حمل أخواته علی المحامل و بناته و ابن أخیه، القاسم بن الحسن بن علیّ (ع) ثم صار فی أحد و عشرین رجلاً من اصحابه و أهل بیته منهم ابوبکر بن علیّ و محمّد بن علیّ و عثمان بن علیّ و العباس بن علیّ و عبدالله بن مسلم بن عقیل و علیّ بن الحسین الأکبر وعلیّ بن الحسین الأصغر...».(14) یعنی؛ امام صادق (ع) [در جواب سؤالی که راجع به امام حسین (ع) از ایشان شد] فرمودند: حضرت سیّد الشهداء [در کنار قبر مطهّر جدّشان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)] از خواب بیدار شدند در حالی که گریه می کردند و آنگاه نزد خانواده و اهل بیتشان آمدند و خوابی را که دیده بودند برای آن ها تعریف کردند. سپس خواهران، دختران و فرزند برادرشان یعنی قاسم را سوار بر مرکب ها کردند و به همراه بیست و یک تن از اصحاب و خویشان خود که از جمله آن ها: ابوبکر، محمد، عثمان و عباس از فرزندان [امام] علیّ (ع) و عبدالله، فرزند مسلم (ع) و علیّ بن الحسین [علیّ اکبر] (ع) و علیّ بن الحسین [امام سجاد] (ع) بودند به طرف عراق حرکت کردند.

از اقوال مختلف مورخان نمی توان نظر قطعی و مشخصی در مورد یاران و همراهان امام (ع) هنگام خارج شدن از مکه به سوی عراق ابراز کرد، ولی به طور قطع می توان گفت: تعدادی از اهل بیت امام (ع) [ مانند افرادی که در روایت نام برده شده اند] و اصحاب نزدیک، ایشان را همراهی می کرده اند.

 

5 . تعداد اصحاب و یاران سیّد الشهداء (ع) در کربلا

تاریخ نویسان و صاحبان مقاتل در مورد تعداد سپاهیان حضرت در روز عاشوراء و مراحل قبل از شروع نبرد حماسی و تاریخ ساز کربلا، اقوال متفاوتی دارند که به نمونه هایی از آن ها اشاره می شود:

ابومخنف (از مورخان مشهور حوادث کربلا)، می نویسد: «... حتی انتهوا إلی: زُبالۀ... فأخرج للناس کتاباً: "بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد؛ فقد اتانا خبرٌ فضیعٌ! قُتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروۀ و عبدالله بن بُقطر [یقطر]، و قد خذلتنا شیعتنا فمن أحبّ منکم الإنصراف فلینصرف، لیس علیه منّا ذمامٌ"، فتفرّق الناس عنه تفرّقاً، فأخذوا یمیناً و شمالاً...». (15) یعنی، امام حسین (ع) و اصحابش، به زباله (یکی از منازل بین راه) رسیدند... و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبدالله بن بُقطر [یقطر] (برادر شیری خود)... به ایشان رسید. حضرت فرمودند: شیعیان ما را خوار کردند!... سپس از مردم و همراهان خواستند که اگر دوست دارند متفرق شوند!، در نتیجه عده ای به طرف راست و چپ روانه شدند... .

ابوحنیفه دینوری (م 327 هـ) می گوید: « و قد کان صحبه [الحسین] قومٌ من منازل الطریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم، و قد کانوا ظنّوا انّه یقدم علی انصارٍ و عضدٍ تفرّقوا عنه». (16) یعنی؛ گروهی که همراهان حضرت را تشکیل می دادند و در مسیر به ایشان پیوستند، گمان می کردند که امام حسین (ع) را یاران و سپاهیان زیادی است، اما پس از اطلاع از کشته شدن مسلم بن عقیل (ع) متفرق شدند.

نکته:

لازم به توضیح است که تعداد همراهان امام حسین (ع) قبل از شروع جنگ، همواره در نوسان (کم و زیاد شدن) بوده است. گاهی عده زیادی به سپاه حضرت ملحق می شدند و گاهی در بعضی از منازل (توقف گاه ها) و قبل از رسیدن به سرزمین کربلا و یا در شب عاشورا؛ تعدادی از ملحق شدگان به علل گوناگونی از سپاه حضرت جدا می شدند. لذا در این مورد عدد ثابت و مشخصی را برای انصار و یاران امام (ع) نمی توان مشخص کرد. لازم به یادآوری است که این رقم ها، بیشتر از روی حدس و تخمین بیان شده اند و هرگز بر مبنای شمارش دقیق و محسوس استوار نیست!. (جداشدن یاران و اصحاب امام حسین علیه السلام در کتاب ناسخ التواریخ/ مرحوم محمدتقی سپهر آمده که استاد شهید آیت الله مطهری (ره) در کتاب حماسه حسینی جلد 2 ص 107 آن را رد می کند و قبول ندارد). 

اینک به نقل عباراتی از نوشته های مورخانی که در آن ها، اعداد و ارقام معینی ذکر شده است می پردازیم .

مسعودی (م 345 هـ) می نویسد: «... فعدل إلی کربلا و هو فی مقدار خمس مئۀ فارسٍ من أهل بیته و أصحابه و نحو مئۀ راجلٍ...». (17) یعنی؛ امام حسین(ع) در حالی که ایشان را پانصد سواره از اهل بیتش و اصحاب و حدود صد نفرشان پیاده بودند همراهی می شد، روی به سوی کربلا نمودند.

مسعودی با اینکه در ثبت وقایع و نقل اعداد و ارقام معروف به دقّت است، ولی این نقل او قابل قبول نیست!. زیرا اولاً با اکثر روایات مخالف است و امتیازی هم ندارد و ثانیاً احتمال اشتباه در ثبت «خمس مئۀ» هم بعید نیست!.

شیخ مفید (ره) می فرماید: «وکان معه إثنان و ثلاثون فارساً و أربعون راجلاً...». (18) یعنی؛ با حضرت سیّد الشهداء (ع) سی و دو سواره و چهل نفر پیاده همراه بودند.

تعدادی را که شیخ مفید ذکرکرده، سخن دیگر مورخان نیز هست، گو اینکه بعضی عدد بیشتری را هم گفته اند.(19) 

در روایتی که سید ابن طاووس از امام محمّد باقر (ع) نقل می کند، به تعداد بیشتری شده است: «انّهم کانوا خمسۀ و اربعین فارساً و مئۀ راجل...». (20) یعنی؛ چهل و پنج سواره و صد پیاده همراه امام (ع) بودند.

چنانکه قبلاً اشاره شد، در  بین راه تعدادی از همراهان حضرت از ایشان جدا می شدند. باید توجه کرد که تعداد زیادی نیز به سپاه حضرت امام حسین (ع) ملحق می شدند که بعضی از تاریخ نویسان بر این مسئله تأکید کرده اند.

ابن سعد می گوید :«... وکان مع الحسین [ع] یومئذ خمسون رجلاً واتاهم من الجیش عشرون رجلاً و کان معه من اهل بیته تسعۀ عشر رجلاً». (21) یعنی؛ با امام حسین علیه السلام در آن  روز (عاشورا) پنجاه مرد بود و بیست نفر نیز از سپاه دشمن به ایشان پیوستند و از اهل بیت امام (ع)  نوزده نفر مرد همراه حضرت بودند.

سید ابن طاووس می نویسد : « فصیر إلیهم فی تلک اللیلۀ من عسکر عمر بن سعد إثنان و ثلاثون رجلاً...». (22) یعنی؛ در شب عاشوراء، سی و دو نفر از سپاه عمر بن سعد به سپاه امام (ع) پیوستند... .

 دیگر مورخان، اسامی بعضی از کسانی را که به نیروهای امام (ع) پیوستند، مانند حرّ بن یزید الریاحی، زُهیر بن القَین، مُصعب بن یزید، جابر بن حجاج التیمی، شبیب الکلابی، نُعمان بن عمرو الأزدی و... را ذکر کرده اند. (23)

علامه سید محسن امین عاملی (ره) در مورد تعداد یاران حضرت عبارت جامعی دارد که ذکر می شود: «و أصبح الحسین (ع) فهیّأ اصحابه بعد صلاۀ الغداۀ و کان معه اثنان و ثلاثون فارساً و اربعون راجلاً و قیل: ثمانیۀ و اربعون راجلاً و [فی روایۀ] ثمانون راجلاً و عن الباقر (ع): انّهم کانوا خمسۀ و اربعین فارساً و مئۀ راجل و قیل: کانوا سبعین فارساً و مئۀ راجل...». (24) یعنی؛ امام حسین (ع) بعد از نماز صبح اصحاب خود را که سی و دو نفر سوارکار و چهل پیاده و بنا بر قولی جهل و هشت پیاده و یا قولی دیگر هشتاد پیاده بودند آماده کرد. و در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که چهل و پنج تن اسب سوار و صد پیاده، و بنا بر قولی دیگر هفتاد سوارکار و صد پیاده بودند.

در مورد تعداد واقعی لشکریان حضرت امام حسین (ع) در سرزمین کربلا، نظر قاطعی نمی توان ابراز کرد!. ولی به هر حال تعداد آن ها بیش از صد تن از اهل بیت و انصار، بوده است.

مسلّم است که اضافه و یا کم شدن لشکر امام (ع) بارها تکرار شده است!.

ادامه دارد

***********************************************************

منبع: پایگاه خبری جامعة المصطفی(ص) العالمیة

 http://fa.ou.miu.ac.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=23&pageid=19122&newsview=41379