منابع فارسی درباره جریان وهابیت

کتاب «مجموعه مقالات و مطالعاتی در تاریخ و اندیشه وهابیت» 

مصاحبه با استاد محمدحسین رفیعی

کتاب «مجموعه مقالات و مطالعاتی در تاریخ و اندیشه وهابیت» تألیف محمدحسین رفیعی، مقالات و آثاری از مایکل کوک، جان وُل، بشیر نافع، حلاء فتاح، پطرس ابومنه، سامر طرابلسی و جمعی از خاورشناسان را در خود دارد که مرکز مطالعات فرهنگی ـ بین المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، آنها را تهیه و تدوین کرده است. این کتاب با شمارگان هزار نسخه، در سه بخش تاریخ و اندیشه وهابیت، تعاملات سلفی ـ مذهبی و ضمائم و نسخ خطی تنظیم و مقالات خاورشناسان آن در 464 صفحه گردآوری شده است. با محمدحسین رفیعی مولف اثر گفت وگویی را در این باره داشته ایم که در ادامه می خوانید.

 ـ کدام ضرورت و نیاز شما را به سوی مطالعه درباب تاریخ جهان اسلام معاصر سوق داد؟

متاسفانه وضعیت مطالعات تاریخ اسلام در عصر متأخر(قرون 11-13 هجری) در فضای علمی کشور ما چندان مناسب نیست. بر اساس قانونی نانوشته اکثر پژوهش های تاریخی اسلام، به دوره های اولیه (قرون 1-4) و میانه (4-8) معطوف می شود. همینجا باید عرض کنم که باید مطالعات تاریخی درباره ایران را از این قاعده مستثنی دانست. بی توجهی به مطالعه و پژوهش تاریخ اسلام معاصر خود به خود باعث ضعف شناخت رشته تاریخ در این زمینه شده و عموماً پژوهشگران دیگری خارج از رشته تاریخ در این باره اظهار نظر می کنند. اگرچه عوامل متعددی زمینه ساز این مشکل شده اند، اما به گمان من نبود متون علمی مستند، روشمند و فارغ از جهت گیری، مانع از آن می شود که پژوهشگران تاریخ سراغ مطالعه تاریخ متأخر جهان اسلام بروند. از سوی دیگر تعاریفی نه چندان دقیق و همه پذیر درباره «تاریخی شدن پدیده ها» وجود دارد که خود به خود فضای علمی کشور را از پژوهش پدیده های معاصر و متأخر باز می دارد و اجازه نمی دهد دانشجویان و پژوهشگران تاریخ سراغ پدیده های زنده، تاثیرگذار و ملموس بروند. به اعتقاد من تشویق و هدایت پژوهشگران به مطالعه عصر متأخر تاریخ اسلام، باعث می شود تاثیرگذاری دانش تاریخ و دانشجویان این رشته در فضای جاری جامعه بیشتر و عمیق تر شود.

ـ وضعیت پژوهش ها درباره تاریخ وهابیت و جریانات سلفی را چگونه ارزیابی می کنید؟

با توجه به اهمیت و خطر جدی جریان های بنیادگرایی همچون وهابیت در جهان اسلام، متاسفانه تاکنون پژوهش های جدی انجام نداده ایم و منابع فارسی جدی و موثری درباره جریان وهابیت وجود ندارد. عموم پژوهش ها بیش از آن که با دغدغه های تاریخ نگارانه نوشته شده باشند با رویکرد کلامی شیعی نگاشته شده اند و از مبانی روشمند علمی فاصله دارند. از سوی دیگر روابط نه چندان گرم ما با مجامع علمی عربستان، زمینه هرگونه تبادل اطلاعات را از میان برده و حتی انتقال کتاب های چاپ شده در عربستان به ایران، تا همین چند سال پیش با مشکلات جدی مواجه بود. بیشتر منابع موجود به زبان های خاورمیانه ای نیز به دلیل اعمال جهت گیری های متعدد، قابل اعتماد نیستند. از این بابت شاید بتوان گفت با وجود این که تعداد قابل توجه آثار منتشر شده که موضوعاً به وهابیت مرتبط هستند در مسیر پژوهش درباره تاریخ وهابیت، هنوز در ابتدای راه هستیم. چرا که فقدان یک متن پژوهشی مأخذشناسانه درباره منابع و مآخذ این تاریخ، به شدت احساس می شود. همه این موانع را باید به حواشی جعلی و ژورنالیستی که تحت عنوان تاریخ وهابیت در سطوح علمی جامعه ما مطرح می شود افزود. مثال واضح این مساله کتابی صد در صد مجعول و دروغین به نام خاطرات مستر همفر است که ادعا می شود جاسوس انگلستان بوده و هم اکنون به عنوان معروف ترین متن تاریخی درباره وهابیت شناخته می شود که البته بنده در مقاله مفصل دیگری شواهد جعلی بودن این کتاب را بررسی کرده و منتشر کرده ام. (مجله زمانه (ش.35)، دی و بهمن1392).

همین وضعیت در مقیاس وسیع تری درباره شناخت جریانات سلفی وجود دارد. متاسفانه هنوز هم در داخل کشور ما سلفی گری با وهابی گری مترادف انگاشته می شود و گاه در تحلیل جریان های سلفی با تعابیر عجیب و مبدعانه ای همچون سلفیه نفتی، سلفیه قبوری، سلفیه کتابی و... مواجه می شویم که اساسا مشخص نیست این تعاریف بر کدام مبنا استخراج شده است. البته بنده علم و شناخت استفاده کنندگان و مبدعان این عبارات را رد نمی کنم اما همین موضوع که شناخت مورد وفاقی از دسته بندی های موجود در طیف وسیع سلفیه وجود ندارد، آشکارترین شاهد برای مدعای بنده است که ما هیچ پژوهش علمی، دقیق و بی طرفانه ­ای در باره شناخت سلفیه و سلفی گری نداریم. هنوز هم شاید تنها اثر تاریخ پژوهانه قابل اعتنا به زبان فارسی درباره تقی الدین ابن تیمیه که هویت بخش فکری سلفیه است، مدخلی­ست که مرحوم عباس زریاب خوئی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی نگاشته است. من عمیقاً احساس می کنم که جای پژوهشی عمده و کلان درباره تاریخ و طیف شناسی سلفیه خالی است و اظهارنظرهای موجود بیشتر به گزاره های ژورنالیستی شبیه است تا یک استنتاج علمی و منطقی.

 ـ مشکلات پژوهش در حوزه وهابیت چیست؟

تاریخ جریان وهابیت، به دلیل بستره عمیق ایدئولوژیکی که آن را شکل داده بسیار پیچیده، چندلایه و از لحاظ منابع دست اول محدود است. شاید اغراق نباشد که دشواری پژوهش در این حوزه را با مطالعات تاریخ صدر اسلام مقایسه کنیم. چرا که تمام منابعی که معاصر دوره حیات محمدبن عبدالوهاب(بنیان گذار جریان وهابیت) هستند، تحت تاثیر گفتمان حامی و ستاینده آن شکل گرفته اند و کمتر منبع معاصر محمدبن عبدالوهاب، خارج از این گفتمان بدان پرداخته چراکه اساساً تحولات صحرای نجد در قرن 11 هجری برای هیچ مورخی از عراق، ایران، مصر یا یمن مهم نبوده است.

از سوی دیگر انحصارطلبی مورخین سعودی درباب خزانة التاریخ که بسیاری از منابع مهم را در اختیار همگان قرار نمی دهند مشکل دیگری است. در کنار این موارد باید به جوّ جدلی ـ کلامی موجود در منابع مرتبط با تاریخ وهابیت نیز اشاره کرد. به عبارت دیگر بسیاری از این منابع با هدف ردیه نویسی کلامی بر مبانی اعتقادی وهابیت نوشته شده و هدف نگارنده ثبت تاریخ نبوده است. کار پژوهشگر تاریخ استخراج تاریخ واقعی و بی طرف از بطن این متون است که به شدت جانبدارانه و غیرتاریخی ا­ست. یکی از موضوعات دیگر مشکل ساز در این عرصه، دسترسی بسیار دشوار به متون تاریخ نگاری اولیه و متقدم در تاریخ شبه جزیره عربی در قرون 11 به بعد است. البته تحت تاثیر رشد سریع تکنولوژی و رواج جریان آزاد اطلاعات، این مساله رفته رفته در حال کمرنگ تر شدن است.

ـ علت توجه شما در این کتاب به مطالعات شرق شناسان اروپائی درباب تاریخ وهابیت چیست؟

حقیقت آن ا­ست که برخلاف وضع اسف باری که در این زمینه در ایران وجود دارد، سنت اسلام پژوهی و شرق شناسی غربی در این باره امیدوار کننده است. البته باید اذعان داشت که پژوهشگر تاریخ باید با چشمانی باز از تمایلات غربیان و تاریخ حضور پررنگشان در کنار سلاطین سعودی آگاه باشد و بدان توجه داشته باشد. من به هیچ وجه اعتقاد ندارم که پژوهش های غربیان را باید کاملاً پذیرفت و بدان ها اعتماد داشت، بلکه باید با نگاهی انتقادی و عمیق با آنها مواجه شد. در این زمینه الزامی است که شناختی کلی از تبارشناسی این مطالعات وجود داشته باشد، به همین منظور من مقاله ای را در این کتاب به تبارشناسی مطالعات غربیان درباره جریان وهابیت اختصاص داده ام. اما روحیه کنجکاو و با پشتکار غربیان که در بستر روابط بسیار خوب و پرسابقه کشورهای آمریکا، انگلستان و دیگر کشورهای اروپایی با عربستان سعودی شکل گرفته، پژوهش های منسجمی را شکل داده که لااقل می تواند یک شمای کلی از تاریخ جریان وهابیت را به ما ارائه دهد. پژوهشگران غربی با پشتوانه های مالی قابل توجهی که دارند، سال ها در عربستان می مانند و با دسترسی های ویژه و گسترده به منابع، تمامی اطلاعات و اسناد موجود را بررسی و منتشر می کنند.

  به گمان من باید به پژوهش های غربی به عنوان یک واسطه اطلاعاتی خوب اتکا کرد و باید در نظر داشت که نباید این اعتماد را به تحلیل های آنان نیز داشته باشیم چرا که متأثر از همان جهت گیری های ناپیدا و عمیقی است که عرض کردم. من در رابطه با پژوهش های تاریخ وهابیت به طور مشخص به مطالعات مایکل کوک اعتماد کردم. او که در ایران به واسطه کتاب ارزشمندش «امر به معروف و نهی از منکر در فرهنگ اسلامی» به خوبی شناخته شده، با تحقیقی صبورانه و خستگی ناپذیر، با استفاده از منابع تاریخ نگاری وهابی نشان داده که این منابع تا چه میزان حقایق را مبدّل و محرّف ثبت کرده اند. او در  مقاله ای بسیار مفصل که من آن را در ابتدای کتاب نهاده ام، تلاش کرده با بررسی روایات فتح منطقه وشم در شبه جزیره نشان دهد که ادعای گسترده مورخان وهابی مبنی بر پذیرش و اقبال گسترده تمام مردم شبه جزیره نسبت به دعوت محمدبن عبدالوهاب، تا چه میزان ساختگی و غلط است. به گمان من چنین مطالعاتی به شکلی همه پذیر و علمی مدعیات مجعول وهابیان را نقض می کند و هم اکنون نیاز علمی جامعه ما چنین پژوهش هایی است.

در بخش های دیگری از کتاب که ناظر به تبارشناسی جریانات سلفی­ است نیز به از مطالعات جان اُبرت وُل، بشیر موسی نافع و پطرس ابومنّه استفاده شده که هریک عمر تحقیقاتی خود را صرف پژوهش در باب بخشی از طیف گسترده سلفیان در قرون متاخر تاریخ اسلام کرده اند. به گمان من باید تلاش کرد ضمن هوشیاری و توجه به برخی تمایلات نویسندگان اروپایی، از شکاکیت افراطی و اتهاماتی همچون جاسوسی به بسیاری از این پژوهشگران غربی پرهیز کرد؛ چرا که به راستی در کنار ضعف پژوهشی داخلی، خود را از حاصل زحمات پژوهشی خارجیان نیز محروم می کنیم.

   ـ و نکته پایانی؟

من در این کتاب تلاش کرده ام گام نخست را در انتقال دانش غیر بومی پیرامون تحولات جهان اسلام معاصر به فضای علمی کشور بردارم. البته چند بخش از این کتاب را نیز به فراخور احساس نیاز پژوهشی موجود شخصاً نگاشته ام، اما مهم ترین رسالت این کتاب، عرضه فضاهای جدیدی است که در پژوهش های مرتبط با تاریخ اسلام معاصر و جریانات سلفی و وهابی در فضاهای علمی اروپایی مطرح است. در بخشی از این کتاب نیز طبق سنت بیشتر متون مرتبط با تاریخ وهابیت، به معرفی پاره ای از ردیات نویافته بر وهابیت پرداخته ام که ضمن درج مقدمه ای تاریخی و تحلیلی، اصل متن ردیات را نیز آورده ­ام که می تواند برخی پیش فرض های موجود را اصلاح کند. در پایان نیز باید تاکید کنم که توجه به ترجمه، به معنای ضعف یا ناتوانی بومی نسبت به این حوزه پژوهشی نیست، بلکه این اثر می تواند زمینه ساز اصلاح بسیاری از پیش فرض های نه چندان علمی (همچون پیش فرض سفر محمد بن عبدالوهاب به ایران که زمینه مدعیات جعلی خاطرات همفر قرار گرفته) پیرامون تاریخ وهابیت باشد. همچنین چنان که از مقدمه کتاب نیز پیداست این اثر در سال 1389 به اتمام رسیده بود و بعید نیست با وجود بازبینی و ویرایش چندین باره تاکنون، متحمل اشکالاتی باشد که امیدوارم در چاپ های بعدی اصلاح شود. امیدوارم این کتاب گامی نخست و فتح باب آثار و پژوهش های بیشتر در این باره شود.  

--------------------------------------------------------------------------------------------------

 منبع: ایبنا http://www.ibna.ir/fa/doc/longint/220630